Muzyka i animacja jako współzależne środki przekazu

UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY 
im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie 
WYDZIAŁ SZTUKI 
INSTYTUT SZTUKI MEDIÓW 
Kierunek: Digital Design 

Jakub Jarnot

Praca licencjacka   

Praca napisana pod kierunkiem

dr. Miłosza Markiewicza 

Kraków 2021

Muzyka i animacja
jako współzależne środki przekazu

Wstęp

Gdzie spotykamy muzykę i animację?

Muzyka i animacja to media, które codziennie docierają do nas z każdej strony. Muzykę słyszymy w sklepach, w odtwarzaczach takich jak Spotify czy iTunes, już coraz rzadziej w radiu, samą lub przy współudziale innych mediów. Towarzyszy nam w codziennych sprawach, czasem wbrew naszemu świadomemu jej odbieraniu. Podobnie jest z animacją. Pojawia się ona w telewizji, w internecie, na billboardach czy nawet w autobusach. Przedstawia formy fabularne, abstrakcyjne, może odwzorowywać rzeczywistość, symulować ją lub być zupełnie nieprzedstawiająca. Animacja w przeciwieństwie do muzyki wymaga od nas więcej uwagi, gdyż nie można oglądać jej „w tle”. Pomimo tak różnych specyfikacji, obydwa media mają ogromny potencjał twórczy i medialny. Zarówno muzyka, jak i animacja, są niezwykle rozbudowanymi zjawiskami, bardzo bogatymi w przekaz emocjonalny, które w połączeniu ze sobą mogą dać niesamowite efekty.

Dlaczego temat jest ważny?

Wykorzystywanie muzyki i animacji to bardzo popularny zabieg stosowany w treściach przeznaczonych dla odbiorców w praktycznie nieograniczonym przedziale wiekowym. Począwszy od bardzo wczesnego okresu dzieciństwa, w którym odbiorcom serwowane są proste animowane bajki, poprzez późniejsze lata, w których mamy kontakt z bardziej rozbudowanymi animacjami, okres nastoletni i wczesnej dorosłości, w trakcie których oglądamy większe formy fabularne czy animowane wizualizacje do naszych ulubionych piosenek, aż po dorosłość, kiedy to często spotykamy się z animowanymi reklamami, schematami czy instruktażami stworzonymi na potrzeby komercyjne lub marketingowe.

Kwestia dobrego połączenia obydwu mediów może mieć kluczowe znaczenie dla odbierania ostatecznego dzieła, co może przełożyć się na różne efekty marketingowe, artystyczne czy wpływ psychologiczny na potencjalnego odbiorcę. Wydaje się, że każde z tych mediów samodzielnie może przekazywać nieograniczoną ilość emocji i wrażeń. Jednak w połączeniu ze sobą mogą wykreować zupełnie inne odczucia. Jedno może wzbogacać przekaz drugiego lub go wzmocnić, może też sprawić, że będzie on bardziej trywialny, ale równie dobrze może zupełnie go zmienić. Największą rolę gra tutaj współpraca twórców i dobra koordynacja założeń projektu, który ma być połączeniem animacji i muzyki.

Źródła.

Telewizja, która jest prekursorem współczesnych animacji, narodziła się stosunkowo niedawno, co ułatwia prowadzenie badań na ten temat. Większość ze zjawisk opisywanych w tej pracy charakteryzowana bądź prezentowana była w mediach społecznościowych, zarówno analogowych, jak i cyfrowych na przestrzeni ostatnich lat. Jako że temat animacji jest ściśle powiązany z tematem telewizji i internetu, wiele źródeł pochodzi z cyfrowych wydań różnego rodzaju czasopism czy ze stron z wiedzą ogólnodostępną. Obiektywnej analizie można poddać właściwie każde zagadnienie poruszone w tej pracy. Należy jednak pamiętać, że spekulacje o wpływie muzyki i animacji na człowieka mają charakter ściśle empiryczny, więc oprócz faktów historycznych, należy opierać się również na wiedzy z dziedziny psychologii, marketingu czy nawet biologii.

Kilka dzieł ma kluczowe znaczenie dla tej pracy. Odnosząc się do książki Andrzeja Kossakowskiego Polski film animowany, skupiam się na prostym wyjaśnieniu, czym jest animacja, film animowany.  Powołuję się również na artykuły prasowe, między innymi Alexandra Kacala, opisujący fenomen piosenki czołówkowej serialu The Nanny. Przystępne informacje odnośnie muzyki w poszczególnych etapach życia zaczerpnąłem między innymi z książki Anny Antoniny Nogaj Rola i znaczenie śpiewu na różnych etapach życia śpiewaka, oraz z artykułu Amerykańskiej Akademii Pediatrycznej Impact of Music, Music Lyrics, and Music Videos on Children and Youth. Na podstawie książek historycznych, między innymi Encyklopedii kina Tadeusza Lubelskiego czy Historii filmu Jerzego Płażewskiego, chciałem przybliżyć kontekst historyczny omawianych zagadnień. Przełomowość w kontekście historii kina opisał Łukasz Michalik w artykule 120 lat kina. Jak zmieniała się technologia, dzięki której oglądamy filmy? Kluczowym jest dla mnie również pojęcie integracji sensorycznej opisane w książce Violet Maas Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej i w odniesieniu do niej analizuję artykuł dotyczący choroby lokomocyjnej – The Neural Basis of Motion Sickness autorstwa Bernarda Cohena, Mingjia Dai, Sergeia B. Yakushina i Catherine Cho. Ważnym tematem jest również pojęcie poczucia nostalgii opisane w książce Fenomen Krzysztofa Krawczyka Eryka Priebe.

O czym może nam opowiedzieć praca?

Muzyka i animacja jako współzależne środki przekazu, mają istotny wpływ na rozwój człowieka, jego postrzeganie świata, emocje, codzienne czynności czy nawet podejmowane przez niego decyzje. Warto przyjrzeć się temu zagadnieniu bliżej, przeanalizować, dlaczego tak jest, co możemy osiągnąć przez wzmacnianie przekazów dzięki łączeniu mediów i wskazać przykłady takich zabiegów w znanej nam kulturze popularnej. Należy zwrócić uwagę na to, jak pozytywnie odbierane w popkulturze są animacje opatrzone stosowną ścieżką dźwiękową zarówno w wypadku klasycznych filmów animowanych, jak i mniejszych produkcji czy zupełnie małych form. Można też zauważyć pewne schematy, które sprawiają, że powstają produkcje mniej spektakularne, czasami wcale nie oddziałujące na odbiorcę, bądź wywołujące zupełnie niezamierzone efekty.

W pierwszym rozdziale, skupiam się na prostym wyjaśnieniu czym jest animacja, film animowany oraz jak postrzegany jest w naszej kulturze. W pewnym stopniu poruszam również kwestie muzyki w animacji. Wyjaśniam dlaczego w pewnych sytuacjach ma ona przewagę nad klasyczną formą filmową. Rozdział drugi poświęcam głównie muzyce oraz jej roli w poszczególnych etapach naszego życia. Największą uwagę skupiam na zagadnieniu śpiewu, rytmu, a także ogólnego przekazu muzyki, wyjaśniając, jak ma się śpiew i muzyka do rozwoju człowieka. Prezentuję musicalowy schemat stosowany w filmach oraz wskazuję pewne zależności, uniwersalne dla wielu produkcji. Rozdział trzeci poświęcony jest historii dźwięku oraz koloru, aby pomóc odbiorcy zrozumieć jak kluczowe znaczenie dla filmu miało wprowadzenie do niego zsynchronizowanego dźwięku. W ostatnim rozdziale próbuję wyjaśnić dlaczego odpowiednie wykorzystanie muzyki i animacji tak pozytywnie wpływa na odbiorcę. Pokrótce omawiam dlaczego nawet jako dorośli lubimy oglądać „filmy dla dzieci”. Całości dopełniają analizy przykładów znanych z kultury.

1. Animacja i muzyka

1.1 Czym tak właściwie jest animacja?

Filmy animowane to takie, w których za pomocą szybko zmieniającej się sekwencji obrazów otrzymujemy efekt ruchu. Mogą to być obrazy ręcznie rysowane lub malowane, sekwencje fotografii, wycinanki, a także animacje stworzone za pomocą specjalistycznych oprogramowań, w których ruch obiektów jest interpolowany na podstawie węzłów i klatek kluczowych. Na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat technologia tworzenia filmów animowanych zrobiła spektakularny postęp – w obecnie tworzonych dziełach bardzo często nie jesteśmy w stanie odróżnić fikcji od rzeczywistości.

Słowo „animacja” ma bardzo prostą etymologię: jest to połączenie słów „anima” (dusza) i „animo” (ożywiam). Można te słowa interpretować jako „ożywić”, „tchnąć duszę”, co w oczywisty sposób odnosi się do istoty animacji – sprawiają one wrażenie, że płaski, dwuwymiarowy obraz zaczyna imitować oznaki aktywności specyficznych dla istot ożywionych.

1.2 Jaki to gatunek?

Animacja, wbrew często powtarzanej opinii, nie jest gatunkiem filmowym samym w sobie, a jedynie techniką wykonywania filmów. Jej głównymi odbiorcami są zazwyczaj dzieci, dlatego w naszej kulturze filmy animowane bardzo rzadko uznawane są za sztukę przez ogół społeczeństwa, znacznie częściej określamy je w znaczeniu pejoratywnym jako bajki czy filmy dla dzieci.

Animacja często zawiera w sobie cechy różnych gatunków filmów i faktycznie może je ona reprezentować. Aby lepiej zobrazować, w jaki sposób może ona je przedstawiać, posłużmy się przykładem, dzięki któremu przy okazji poruszymy zagadnienie muzyki.

Monster House (Columbia Pictures, 2006) jest znaną animacją z pogranicza gatunku horroru. Z kolei Winx Club – Il segreto del regno perduto (Rainbow CGI, 2007) to typowy film przygodowy z elementami science-fiction. Każdy z filmów ma na celu wywołanie w widzach zupełnie innych emocji. Wymieniony Straszny Dom jest miniaturową wersją horroru, w którym fabuła, forma i muzyka mają imitować filmy grozy skierowane do starszej publiczności, a głównymi emocjami odczuwanymi w trakcie oglądania filmu są między innymi niepokój i napięcie. Z kolei wróżki z Klubu Winx w akompaniamencie popowo-balladowych aranżacji Elisy Rosselli pomyślnie odkrywają tajemnicę Zaginionego Królestwa, a wszystko prowadzi do szczęśliwego rozwiązania całej akcji. Pomimo tej samej techniki wykonania (CGI), podobnego przedziału czasowego produkcji (2006–2007) i grupy docelowej (dzieci od 7. do 16. roku życia) filmy diametralnie różnią się ogólnym przekazem.

Należy zwrócić szczególną uwagę na muzykę zastosowaną w filmach. Obydwa filmy starają się naśladować motywy muzyczne kreowane dla starszej publiki. Nie ma tutaj żadnych uproszczeń muzycznych, które występują w produkcjach przeznaczonych głównie dla dzieci. Autor muzyki do horroru dla młodocianych, Douglas Pipes, wyraźnie i sukcesywnie próbuje naśladować utwory i klimat muzyczny Joseph’a Bishara. Natomiast kompozytor Paolo Baglio, czyli twórca oprawy muzycznej do filmu o wróżkach, wzoruje się na popularnych filmach przygodowych, co można usłyszeć na podstawie zaaranżowanych instrumentów i ogólnego klimatu soundtracku. Całość ubogacają oryginalne piosenki włoskiej piosenkarki Elisy Rosselli, która wprowadziła do filmu motywy popowe i uniwersalne teksty (tak naprawdę prawie niezwiązane z fabułą filmu), przez co ścieżka dźwiękowa pozostała aktualna dla jej fanów jeszcze przez długie lata.

1.3 Gdzie spotykamy animację na co dzień?

Kontakt z animowanymi formami mamy najczęściej w internecie i w telewizji. Bardzo często są to czołówki telewizyjnych seriali czy filmów, jak na przykład w serialu The Nanny (Fran Drescher, 1993–1999). Niektórzy odważnie wykorzystują animowane wstawki w filmach jako zabieg artystyczny, tak jak zrobili to producenci Space Jam (Warner Bros. Family Entertainment, 1996). Animowane często bywają również symulacje zjawisk naturalnych, których nie jesteśmy w stanie zarejestrować bądź zaobserwować gołym okiem, a które bywają niezwykle przydatnymi pomocami naukowymi ułatwiającymi zrozumienie wielu zagadnień z dziedziny biologii czy geografii.

Producenci reklam Delmy wspaniale wykorzystali animowaną wstawkę i charakterystyczną muzykę, aby stworzyć miły, rodzinny klimat swoich reklam, co na pewno przełożyło się na zaskarbienie sobie sympatii potencjalnych klientów, a tym samym zdobycie przez firmę przewagi konkurencyjnej. Reklamy margaryny zostały nawet prześmiewczo wspomniane w końcowych scenach ostatniego odcinka serialu Sexify.

W świecie seriali telewizyjnych i robiących wrażenie czołówek, które je rozpoczynają, możemy wziąć na tapet tę stworzoną do serialu The Nanny, będącą bardzo niedocenianym fenomenem. Krótka animowana forma powstała niedługo po narodzinach stacji Cartoon Network i widać tutaj mocny wpływ stylu ówczesnych kreskówek na ostateczny wygląd czołówki. Zsyntezowane postaci i żywe kolory w opozycji do szarych aktorskich czołówek innych seriali (takich jak na przykład w popularnym wtedy serialu Married... with Children) stworzyły atmosferę pogodnej komedii familijnej. O sukcesie serii świadczy chociażby wielokrotne adaptowanie serialu w różnych wersjach językowych.

Największy popyt na Nianię na świecie (w tym i Polsce) zaczął się mniej więcej około roku 2004, czyli już 10 lat po premierze oryginału. Co ciekawe, w wielu krajach producenci postanowili odtworzyć animowaną czołówkę, przekładając jej stylistykę i projekt na realia kraju, w którym ją adaptowano. Tak więc w polskiej wersji zamiast żółtej taksówki mamy stary tramwaj, a w rosyjskiej tytułowa Niania jest o wiele bardziej przyzwoicie ubrana. Muzyka również była fenomenem, nie bez powodu media nazywają ją jedną z najbardziej chwytliwych piosenek telewizji Ameryki lat dziewięćdziesiątych. Jej lekki, jazzowy wydźwięk przywodzi na myśl Stany Zjednoczone z okresu, w którym działa się akcja serialu. Wiele krajów odważyło się na cover tej czołówki w rodzimym języku, a niektóre postanowiły nagrać własną wersję. I tak oto w Polsce możemy oglądać czołówkę Niani z oryginalną piosenką Andrzeja Lamperta, który doskonale przełożył treść oryginalnej piosenki na polskie realia.

Zjawisko to jest o tyle fenomenalne, że o ile producenci często decydują się na nagranie piosenki w nowym języku, o tyle jedynie w nielicznych sytuacjach producent zleca stworzenie adaptacji animacji. Stworzenie tak dobrze wykonanej oprawy serialu na pewno miało duży wpływ na ogromny sukces produkcji.

2. Muzyka i animacja

2.1 Muzykalność u dzieci

Bardzo często ludzie cytują frazę: „Gdzie słyszysz śpiew – tam wejdź, tam dobre serca mają. Źli ludzie, wierzaj mi, ci nigdy nie śpiewają”. Muzyka bowiem wytwarza więzi między ludźmi i stosowana jest jako silny nośnik ładunków emocjonalnych już od wczesnych miesięcy życia prenatalnego. 

Około połowy trzeciego miesiąca ciąży można zauważyć reakcje płodu, między innymi przyspieszone bicie serca lub wzmożoną ruchliwość, jako reakcję na intensywne dźwięki. Bodźce dźwiękowe są rozpoznawane przez narodzone dziecko i kojarzone z przewidywalnością i bezpieczeństwem. Kobiety noszące dzieci bardzo często im śpiewają, gdyż muzyka zawiera duży ładunek emocjonalny zarówno w słowach, jak i w samej melodii. Już około drugiego roku życia dziecko intonuje dźwięki opierające się na konkretnych tonach, nie glissandach, a muzykalność wypowiedzi jest dla niego czymś bardzo naturalnym. Do piątego roku życia mały człowiek bardzo intensywnie rozwija swoje predyspozycje muzyczne, często głównie dzięki zabawom muzyczno-ruchowym, które najczęściej odbywają się w większym gronie dzieci. Powtarzanie w kółko tych samych melodii pomaga uczyć się melodii i tekstów, co mocno stymuluje jego mózg i pozwala w śpiewie dostrzec coraz to więcej szczegółów. W piątym roku życia dziecko może już świadomie tworzyć spontaniczne melodie durowe lub molowe, podkreślając emocje śpiewanych słów. Najczęściej wtedy dziecko po raz pierwszy konfrontuje się z filmem animowanym, w którym część dialogów zastąpiona jest właśnie śpiewem. Często zdarza się, że dziecko identyfikuje swój ulubiony film po piosence bądź jej tekście.

2.2 Pas w dorosłość

W młodości muzyka jest niemniej ważna. Konkretne style muzyczne pozwalają dorastającym ludziom identyfikować się z danymi grupami społecznymi czy kulturowymi, dzięki czemu mogą utwierdzić swoją pozycję w grupie. Jest to dobrze widoczne na przykładzie subkultur opartych na muzyce – metalowcy, punk rockowcy, czy hip-hopowcy to skrajne przypadki grup, w których muzyka definiuje ogólny styl bycia osób przynależących do nich. Nie ma w tym jednak nic negatywnego, bo zjawisko to od wieków pomaga młodym ludziom w eksploracji swojej tożsamości i odnajdywaniu tak bardzo potrzebnego wsparcia i zrozumienia w środowisku, w którym mogą swobodnie podzielać swoje poglądy z innymi. Muzyka jest również doskonałym sposobem do eksponowania przykrych emocji. Słuchając muzyki o negatywnym wydźwięku możemy dużo silniej odczuwać swoje emocje, co pomaga w późniejszym ich nazwaniu i skonfrontowaniu się z nimi. Z kolei mocna, energiczna muzyka może nas zmotywować np. w czasie wysiłku fizycznego, a także pozytywnie wpłynąć na nasze samopoczucie czy nawet na odbieranie swojej osoby.

2.3 Śpiew jako spoiwo społeczne

Wspólny śpiew budzi w nas wiele pozytywnych emocji. Analizując twórczość Krzysztofa Krawczyka w odniesieniu do wykładu Adama Świętonia o tytule Wspólny śpiew jako spoiwo społeczne z perspektywy psychologii ewolucyjnej możemy stworzyć doskonały przykład. Badacz twierdzi, że już sama wspólna wokalizacja daje poczucie wzmocnionej więzi i radość z pomyślnie idącej kooperacji, co przekłada się na wyrzut endorfin, co z kolei sprawia, że mózg każe nam ochoczo wracać do takiej aktywności. Możemy zatem przywołać przykładową sytuację, w której grupa młodych osób musi zaadaptować się w nowym środowisku. W chwili gdy jeden z członków sprowokuje wspólny śpiew piosenki Parostatek, to, mimo że nigdy wcześniej jej wspólnie nie śpiewali, prawdopodobnie każdy będzie znał tekst utworu, co da im poczucie przynależności do grupy, pozwoli współdzielić emocje i nostalgię związaną z piosenką oraz pomoże zamanifestować więzi grupy i pokazać jej siłę. Taka sytuacja zapewne przełoży się na łatwość adaptacji w nowym środowisku.

2.4 Muzyka w filmie i animacji

Głównymi funkcjami muzyki w filmie jest stworzenie ciągłości między ujęciami, przykucie uwagi do ważnych wydarzeń na ekranie, podkreślenie nastroju towarzyszącego scenie, czasami samodzielna narracja lub podkreślanie przeszłości i przyszłości. Rola muzyki w filmie jest niekwestionowana, gdyż nawet pierwsze nieme filmy pokazywane były w towarzystwie akompaniamentu muzyki granej na organach, pianinie czy odtwarzanej z gramofonu. Interesującym jest fakt, że początkowo muzyka towarzysząca filmowi była głównie symboliczna, miała zagłuszyć dźwięk projektora, więc mało który twórca dbał o to, żeby wiernie odwzorowywała dynamikę filmu.

Inaczej było w przypadku animacji. Dźwięk bardzo szybko, bo już na przełomie lat 1920–30 zaadaptował się w świecie filmu, a technologia przestała być przeszkodą, dlatego pierwsze eksperymenty z poważnym filmem animowanym odbywały się już przy jednoczesnych eksperymentach ze ścieżką dźwiękową. Minęło wiele lat, zanim muzyka do filmów animowanych zaczęła być traktowana jako część klasycznej muzyki filmowej. Spośród wszystkich gatunków filmowych wyróżniało ją mieszanie różnych stylów muzycznych, instrumentalnych, niekonwencjonalne łączenie stylów wokalnych z muzycznymi czy nieschematyczne podejście do komponowania.

Przykładem sytuacji, w której muzyka podkreśla dynamikę filmu i na równi z nim tworzy narrację są fragmenty filmu Roboty (2005). Analizując fragment od szesnastej do dziewiętnastej minuty filmu możemy dostrzec pewne uniwersalne zależności: niskie dźwięki naśladują wielkie obiekty, wysokie natomiast te małe i całkiem drobne. Szybkie wariacje dźwięków na pięciolinii to zazwyczaj nieregularne, bądź chaotyczne obiekty. Skale dźwiękowe rosnące lub glissanda od dźwięków niskich do wysokich reprezentują rosnące napięcie. Z kolei zjazdy dźwięków w dół to spadanie, docieranie do celu, osiąganie czegoś. Dynamika również ma znaczenie. Spokojne fragmenty opatrzone są zazwyczaj pojedynczymi, długimi dźwiękami, natomiast nieład i dynamika współgrają z szybkim tempem i regularnymi pętlami. Krótkie, wysokie dźwięki często oznaczają zwrot akcji, krótkie i niskie natomiast podkreślają wagę sceny, jakby miały imitować uderzenie pięścią w stół.

2.5 Wpływ musicalu na film

Niekwestionowany udział  w dzisiejszym wyglądzie filmów animowanych i nie tylko z pewnością ma gatunek teatralny nazwany musicalem. Jego główna cecha to łączenie dialogu, śpiewu, tańca i innych aktywności scenicznych tak, aby jak najlepiej przekazać widzowi humor, patos czy emocje. Środki przekazu muszą być wykorzystane w taki sposób, żeby tworzyły spójną całość, ciąg przyczynowo-skutkowy, ich zadaniem jest przekazać sedno opisywanej historii oraz zawrzeć elementy dramatyczne wywołując nie tylko śmiech, ale cały szereg innych emocji. Zazwyczaj emocje są stopniowane –  jeśli nie da się ich wypowiedzieć, należy je wyśpiewać. Jeśli śpiew to za mało –  należy tańczyć.

Schemat ten widać w historii animacji od jej początków aż po dzisiejsze czasy. Zabieg ten zastosowali między innymi twórcy filmu The Little Mermaid (The Walt Disney Company, 1989). Księżniczka Ariel w tradycyjnej rozmowie wyraża swój żal do ojca, nie potrafi zrozumieć dlaczego Król Mórz tak bardzo nienawidzi ludzi. Zaraz potem zaczyna śpiewać piosenkę, która podkreśla, że z obydwu uczuć ważniejszym jest niezrozumienie. Pierwsze słowa Part of Your World Alana Menkena wykonywane przez Jodi Benson opisują wspaniałe skarby, jakie bohaterka znalazła, a na podstawie których kształtuje swoją opinię na temat ludzi. Później zaczyna wyrażać swoją chęć bliższego poznania świata ponad wodą. Muzyka stopniowo zwiększa napięcie, wchodzi coraz więcej instrumentów, a bohaterka zaczyna pływać po pomieszczeniu, wykonując ruchy i gestykulując w rytm muzyki. Nie jest to dosłowne przedstawienie tańca, jakie ma miejsce w musicalu, ale możliwości synchronizacyjne dają z łatwością odczuć rytm sceny i budowaną dynamikę. Zakończenie piosenki równoznaczne jest z zakończeniem wzmożonej aktywności fizycznej bohaterki, co jasno daje do zrozumienia, że muzyczna część się zakończyła.

Elsa, bohaterka filmu Frozen (Walt Disney Animation Studios, Walt Disney Pictures, 2013) buduje musicalowy schemat w ten sam sposób. Wyraża swój gniew, krzycząc, nieumyślnie atakując ludzi, łkając i w końcu uciekając. W momencie największej desperacji zaczyna śpiewać piosenkę Let It Go. Piosenka stopniowo buduje swój własny klimat, nie do końca zależny od schematu stopniowania napięcia, gdyż na początku piosenki postać wydaje się uspokajać. Dopiero kolejne zwrotki śpiewane przez Idinę Menzel zaczynają budować coraz to inne emocje, piosenka staje się coraz pełniejsza. Elsa coraz lepiej radzi sobie z emocjami, a także ze swoją mocą, która była przyczyną jej problemów. W końcu nagle następuje punkt kulminacyjny piosenki. Tutaj ruch sceniczny postaci i otoczenia odgrywa dużą rolę, gdyż pokazuje, że razem z emocjami Elsa kontroluje swoje nadprzyrodzone zdolności, a wszystko idzie w parze z rytmem piosenki – niekiedy instrumenty wręcz emitują efekty dźwiękowe filmu. Ostatni refren rozpoczyna się od innych, harmonicznych dźwięków, położonych wyżej na pięciolinii, co daje wrażenie, że postać chce refren wykrzyczeć. Następuje wtedy najważniejszy punkt występu postaci, rozwiązanie krótkiej akcji zawierające motyw metamorfozy. Bohaterka doznaje katharsis, wyrzuca z siebie żal, śpiewa już tylko o pozytywnych emocjach, a muzyka przypomina radosny, klasyczny utwór. 

Warto zwrócić uwagę, że obydwa utwory otrzymały wiele nagród przyznawanych przez krytyków muzycznych, zostały docenione przez największe światowe media, a także zyskały uznanie wśród widzów. Powielanie musicalowego schematu nieprzerwanie od początków powstawania animacji aż do współczesnych czasów przynosi widoczne, pozytywne efekty, co na pewno zachęca twórców, nie tylko z wytwórni Disneya, do coraz to bardziej kreatywnego wdrażania tego zabiegu w filmach.

3. Dźwięk i kolor w początkach kina

3.1 Wprowadzenie

Rozprawiając na temat dźwięku, nie można pominąć kwestii koloru, gdyż zarówno historycznie, jak i technicznie czy kulturowo oba te elementy mają duże znaczenie dla całości produkcji. Należy pamiętać również, że nie powinno się debatować o wyższości koloru nad dźwiękiem, bądź na odwrót, gdyż obydwa zagadnienia są zupełnie innymi zjawiskami. Dźwięk jest medium samym w sobie odbieranym przez zmysł słuchu, a kolor jest dodatkiem do obrazu, który już wcześniej odbieraliśmy wzrokiem.

3.2 Pierwsza muzykalna seria

Seria animacji Oswald (Walt Disney, 1927) była pierwszą, dla której został stworzony i zarejestrowany oryginalny dźwięk. Produkcja nie wywołała większej sensacji, gdyż ludzie byli przyzwyczajeni do słuchania muzyki w trakcie filmu, co miało miejsce w czasie oglądania wcześniejszych produkcji. Jedynym, co wyróżniało Oswalda, co można zaobserwować również na przykładzie animacji All Wet (1927), to skomponowanie muzyki tak, aby poszczególne partie i instrumenty imitowały efekty dźwiękowe i współgrały z ruchem elementów widocznych na ekranie. Było to łatwe, gdyż tak jak muzyka, animacja i klatkaż filmowy mają określone przedziały czasowe, których się trzymają i które wyznaczają pewien rytm animacji. Jako że muzyka jest czymś znanym dłużej, bardziej naturalnym dla człowieka, animacje zaczęto tworzyć do muzyki, a nie na odwrót. Proces precyzyjnego wyliczania klatek animacji do poszczególnych części partii instrumentalnych nosi potoczną nazwę „Mickey Mousing”, a zawdzięcza ją Waltowi Disneyowi, który jako pierwszy wprowadził to rozwiązanie do kin na masową skalę.

3.3 Pierwsze słowa filmów

Studio Warner Brothers dokonało prawdziwej rewolucji i oprócz muzyki zsynchronizowanej z obrazem dostaliśmy również bardziej „ludzkie” dźwięki, i tak w roku 1927 mogliśmy wsłuchiwać się w głos tytułowego bohatera produkcji The Jazz Singer. Treść filmu była ludziom dobrze znana ze sztuki Samsona Raphaelsona, na podstawie której film powstał. Dźwięk zsynchronizowany z filmem również nie był nowością, gdyż już od 1922 pracowano nad udźwiękowieniem taśmy filmowej. Jednak nie bez powodu magazyn „TIME” uznał premierę The Jazz Singer za jeden z osiemdziesięciu dni, które zmieniły świat. Mimo że film nie odniósł tak wielkiego sukcesu, jak mogłoby się wydawać, został doceniony przez ówczesnych krytyków filmowych, a wytwórnia Warner Bros otrzymała honorowego Oscara za wkład w rozwój technologii produkcji filmów. Powodem niedocenienia filmu ze strony publiki był fakt, że na świecie nie było kin przystosowanych do jego wyświetlania w oryginalnym formacie, więc tylko niewielkie grono mogło doświadczyć całej palety emocji, jakie wywołał.

3.4 Jak dźwięk wpłynął na popularność animacji?

Kamieniem milowym dla udźwiękowionych filmów animowanych był Steamboat Willie (1928), który na pewno wiele zaczerpnął od Śpiewaka.... Po raz pierwszy w historii animacji mogliśmy usłyszeć nie tylko muzyczne dźwięki, ale mogliśmy poznać również pogwizdywanie Myszki Mickey, jej jęki, okrzyki oraz ekscytować się odgłosami przeróżnych zwierząt hodowlanych występujących w kultowym filmie krótkometrażowym Steamboat Willie, który bywa mylnie określany pierwszym filmem animowanym wytwórni Disneya. Powyższe stwierdzenie może świadczyć jednak o tym, że dopiero dźwiękowa rewolucja pozwoliła na dotarcie produkcji tej wytwórni do popkultury i zdobycie pełnego uznania publiki.

3.5 Technologia

Analizując zagadnienie na podstawie dostępnych współczesnych i zachowanych źródeł należy zaznaczyć, że bardzo trudno jest precyzyjnie określić, kiedy zaczęto prace nad dźwiękiem i kolorem w filmach. Daty powstania i premier, można by rzec, „kamieni milowych” w świecie filmowych innowacji również są dość niejasne ze względu na trudności w określeniu, kiedy produkcje stały się popularne, kiedy zaczęto nad nimi prace, kiedy zaadaptowały się w świecie kultury, a także kiedy zaczęto prace nad technologiami wykorzystywanymi przy ich produkcji. Najczęściej wynika to z faktu, że wynalazcy nie chcieli dzielić się swoimi odkryciami, aż do czasu ich opatentowania. 

Zostając przy przykładach wywodzących się z wytwórni Walta Disneya, możemy na ich podstawie przeanalizować adaptację koloru i dźwięku w filmie animowanym. Przywołując przykład serii Silly Symphonies możemy porównać zależność między wprowadzeniem obu mediów. Zarówno film The Skeleton Dance (1929), jak i Flowers And Trees (1932) pochodzą z jednej serii animacji. Już w krótkiej opowieści o szkieletach możemy z satysfakcją podziwiać, jak obraz i dźwięk idą ze sobą w parze, jednak nadal wszystko jest utrzymane w kolorystyce czarno-białej, co w owym czasie nie było zabiegiem artystycznym, a standardem. Pomimo że prace nad filmem kolorowym w znanej nam dzisiaj formie trwały już od 1905, to dopiero w 1932 wytwórnia Disneya mogła pozwolić sobie na pierwszą kolorową produkcję, którą dumnie się chwaliła.

Zakładając, że za początek pracy nad technologią filmową uznane został pokazy braci  Auguste’a i Louisa Lumière (1895), możemy stwierdzić, że większy nacisk kładziono na wyprodukowanie kolorowych filmów, gdyż już po siedmiu latach Georges Méliès stworzył kolorową Podróż na księżyc (1902). Natomiast Śpiewak jazzbandu (1927) zadebiutował trzydzieści dwa lata później. Analizując historię filmów, możemy jednak dostrzec, że to dźwięk był bardziej pożądanym medium, gdyż większość filmów, pomimo możliwości technologicznych, produkowana była technologią czarno-białą i mieszaną, a dźwięk tworzono dla filmów niemalże nieprzerwanie od czasu jego debiutu aż do roku 1937, kiedy powstał film Nothing Sacred Carole Lombard, który wyznaczył zupełnie nowe standardy filmów (zwłaszcza dla koloru), które funkcjonują właściwie do dzisiaj.

4. Dlaczego to działa?

4.1 Teoria integracji sensorycznej

Ludzie często analizują powody, przez które dane zjawisko szczególnie pozytywnie odbierane jest w kulturze. Nie inaczej jest w przypadku animacji i muzyki. Na podstawie ogólnodostępnej wiedzy i faktów naukowych możemy wysnuć kilka wniosków.

Powołując się na wiedzę zgromadzoną przez psychologów na temat integracji sensorycznej możemy w uproszczeniu wywnioskować, dlaczego dobrze wykonana i zsynchronizowana muzyka w animacji nam się podoba. Jest wiele definicji i pojęć związanych z zagadnieniem integracji sensorycznej, dlatego pojęcie to należy w przypadku tej pracy interpretować jedynie jako integrację zmysłów wzroku i słuchu.

Zmysły wzroku i słuchu są podstawowymi, które pomagają nam w odbieraniu i interpretowaniu bodźców pochodzących ze świata zewnętrznego. W przypadku normalnego rozwoju człowieka są one głównymi źródłami informacji. Przywołując teorię genezy choroby lokomocyjnej możemy stwierdzić, że niespójność odbieranych przekazów wywołuje w nas negatywne odczucia do tego stopnia, że w skrajnych przypadkach mózg takie nieścisłości interpretuje jako chorobę czy zatrucie. Idąc za tą myślą, można stwierdzić, że gdy zmysły odbierają spójny przekaz, to mózg informuje nas o tym, że wszystko jest w porządku, a informacja o zgodności wywołuje w nas poczucie satysfakcji. 

W procesie tworzenia animacji istnieje możliwość tak precyzyjnego wyliczenia klatkażu w stosunku do uderzeń na minutę (BPM), że wiele bodźców jest odbierane poniżej progu świadomej percepcji. Pozwala to na umieszczenie w produkcji ogromnej ilości elementów spójnych ze sobą, które pomimo trudności w dostrzeżeniu, mózg najczęściej interpretuje normalnie. Dzięki temu, zgodnie z powyższym tokiem myślenia, jeszcze więcej ośrodków odpowiedzialnych za odczuwanie satysfakcji jest jednocześnie stymulowanych. W przeciwieństwie do prawdziwego życia, w którym najczęściej nie da się perfekcyjnie dograć muzyki i wizualizacji nawet w najbardziej precyzyjnych pokazach artystycznych, animacja daje możliwość dopasowania obu mediów nawet do sześćdziesiątej części sekundy, a w skrajnych przypadkach nawet do 700 klatek na sekundę.

4.2 Klatkaż a interwały

Budowa utworów muzycznych oraz klatkaż animacji mają ze sobą wiele wspólnego. Tak zwany „Mickey Mousing” jest procesem, w którym ilość klatek danego fragmentu definiuje prędkość muzyki. Często jest to związane z tworzeniem klatek kluczowych, które wyznaczają najistotniejsze części utworu, takie jak początek kolejnego taktu, początek zwrotki czy zmiana dynamiki. Dopiero pomiędzy kluczami tworzone są (poprzez ręczne generowanie bądź interpolację) klatki pośrednie.

We współczesnych produkcjach ruch najczęściej jest na tyle płynny, że jego dokładność nie jest na pierwszy rzut oka zauważalna. Wielu twórców w celu uzyskania realistycznych efektów stosuje również zabiegi, mające na celu minimalną desynchronizację animacji względem dźwięku. Przy uzyskaniu płynnego ruchu najczęściej wygląda to bardzo naturalnie, jak realistyczne ruchy w tańcu, a pomaga pozbyć się „mechanicznego” ruchu postaci, jaki był widoczny w pierwszych produkcjach stosujących Mickey Mousing.

4.3 Kooperacja artystyczna

Artyści bardzo często nawiązują współpracę pomiędzy różnymi branżami, aby stworzyć w pełni autorskie dzieło. Bardzo dobrze widać to w przypadku zastępowania tradycyjnych teledysków formami tzw. lyric video. W wielu przypadkach można zauważyć następującą zależność: najczęściej artysta wydaje najpierw wideo z animowanym tekstem, a po jakimś czasie, gdy piosenka opatrzona animacją przyniesie konkretny przychód, może pozwolić sobie na teledysk. Prawdopodobnie wiąże się to głównie z pozyskaniem środków na nagranie, a później z powtórnym wykorzystaniem piosenki w celach komercyjnych (dwukrotna jej publikacja zazwyczaj przynosi znacznie większy zysk). Niemniej dzięki temu zabiegowi powstało coś, co prawdopodobnie będzie można w przyszłości zaliczyć do zupełnie innego rodzaju sztuki.

Wideo z tekstem piosenki zaczęło być popularne mniej więcej w latach 2000, zazwyczaj były to proste pokazy slajdów tworzone w ogólnodostępnych edytorach wideo. Natomiast dzisiaj, tak jak w przypadku wideo do piosenki Bad Liar (Imagine Dragons, 2019), są to bardzo rozbudowane animacje, a ich autorzy prześcigają się w kreatywności w ich tworzeniu. Bad Liar znakomicie wykorzystuje Mickey Mousing i zmiany w nastroju piosenki, aby tworzyć nieprzeciętne efekty wizualne, które pomagają w budowaniu klimatu, nadają piosence zupełnie inny wydźwięk niż później powstały teledysk i pomagając odbiorcy w rejestrowaniu dynamiki piosenki, a także zwracając uwagę na ważne momenty, czy też budując napięcie w konkretnych miejscach. 

4.4 Uczucie nostalgii

Innym powodem upodobania ludzi do łączenia muzyki i animacji może być sytuacja, w której mamy do czynienia z wielokrotnym oglądaniem konkretnego filmu animowanego. Przywołując fakty, jakie znamy na temat oddziaływania wspólnego śpiewu na grupę, opisane wcześniej na przykładzie piosenek Krzysztofa Krawczyka, możemy wysnuć pewne wnioski. Oglądając ten sam film po wielekroć, występuje u nas pozytywne poczucie powtarzalności, a znajomość tekstów piosenek i melodii daje nam możliwość wspólnego śpiewu z bohaterami. Uczucie to potęguje sytuacja, w której oglądamy film animowany w większym gronie osób. Fakt, że jest to film animowany, najczęściej skierowany do dzieci i oglądany przez pryzmat wspomnień z tego okresu, sprawia, że jeszcze bardziej wzmacnia się więź pomiędzy oglądającymi, gdyż oprócz korzyści wynikających ze wspólnego śpiewu czujemy również powiązanie wspomnień własnych i współoglądających.

Zakończenie

Muzyka i animacja jako współzależne środki przekazu mają ogromny potencjał. Otaczają nas one na co dzień, czasem jako tło, a czasem jako główne punkty przykuwające naszą uwagę. Bez względu na to, czy sami tworzymy treści z myślą o odbiorcach, czy jesteśmy tylko widzami, mniej lub bardziej biernymi, powinniśmy zwrócić uwagę na kilka aspektów związanych z tą pracą.

Jako twórcy powinniśmy wiedzieć, jak zastosowanie dwóch mediów może wpłynąć na ostateczną wersję dzieła. Znajomość faktów i podstawowej wiedzy z zakresu muzyki jest konieczna do zrozumienia, jak kreować animacje w taki sposób, aby całość w połączeniu z muzyką tworzyła harmonijną kompozycję. Z kolei podstawowe informacje z zakresu psychologii mogą pomóc nam operować środkami przekazu w jak najbardziej precyzyjny sposób, by osiągać zamierzone efekty, a w skrajnych przypadkach – uniknąć niepożądanych efektów, które mogę zaburzyć odbiór naszego dzieła.

Jeżeli jesteśmy jedynie odbiorcą, wiedza ta nie jest nam potrzebna w tak dużym stopniu. Dzieła kierowane są do nas i z myślą o nas tworzone, więc zazwyczaj odbieramy je w taki sposób, w jaki autor to sobie zamierzył. Znajomość powyższych faktów, analiz i przykładów może nam pomóc w zrozumieniu tego, co autor chciał nam przekazać, w jaki sposób chciał nam to przekazać i czy jego sposób okazał się skuteczny. Może to znacznie wpłynąć na nasz odbiór dzieł kultury, głębszą ich analizę, a także lepszą orientację w kwestii rozróżnienia dzieł subiektywnie bardziej lub mniej wartościowych.

Jedną z wątpliwości, jaką może wzbudzać niniejsza praca, jest rozróżnienie, w którym miejscu naukowa analiza faktów zmienia się w nadinterpretację autora? Wszelkie spekulacje mają swoje potwierdzenie w wymienianych i analizowanych przykładach. Ich różnorodność i rozmaitość może wskazywać na skalę analizowanych problemów. Kultura masowa na przestrzeni lat wytworzyła bezlik materiałów, które można przeanalizować pod kątem omawianego tematu. Najważniejsze wnioski należy wyciągnąć samemu, a pracę tę potraktować jedynie jako wskazówkę bądź inspirację, gdyż na podstawie analizy faktów i zjawisk nie zdołamy osiągnąć tak wiarygodnych wyników, jak przeprowadzając specyficzne badanie mające na celu potwierdzenie bądź obalenie danej teorii. Przywołane przykłady mogą zatem potwierdzać lub rozwiewać wątpliwości w zależności od subiektywnej oceny czytelnika.

Innym aspektem, który może wydawać się potraktowany „po macoszemu” są kwestie historyczne. Historia filmów animowanych jest dużo bardziej rozbudowana. W kontekście tej pracy jednak nie ma ona tak dużego znaczenia, jak analiza wybranych przykładów, więc ze śmiałością można stwierdzić, że zawarta tutaj minimalna ilość faktów historycznych jest wystarczająca, aby nakreślić tło historyczne analizowanych zjawisk. Niemniej niezwykle interesującym i na pewno bardzo kształcącym z punktu widzenia twórcy byłoby przeanalizowanie dźwięku i animacji w kontekście historycznym.

Źródła

Artykuły prasowe i książki:

• Kossakowski Andrzej, Polski film animowany 1945–1974, Wydawnictwo Ossolineum: Wrocław 1977.
• Lubelski Tadeusz, Encyklopedia kina, Biały Kruk: Kraków 2010.
• Maas Violet, Uczenie się przez zmysły, Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2005
• Nogaj Anna Antonina, Rola i znaczenie śpiewu na różnych etapach życia śpiewaka, I-Bis: Wrocław, 2018
• Płażewski Jerzy, Historia filmu, Książka i Wiedza, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995
• Priebe Eryk, Fenomen Krzysztofa Krawczyka wśród młodzieży, Poznań 2020 
• Skupio Urszula, Muzyka, a mózg, Wszechświat, t. 114, nr 10 ̶12/2013

Artykuły internetowe:

• A History of Animated Films, dostępne przez: https://www.filmsite.org/animatedfilms.html (dostęp: 28.06.2021 r.)
• American Academy of Pediatrics, Impact of Music, Music Lyrics, and Music Videos on Children and Youth, 2009, dostęp przez: https://pediatrics.aappublications.org/content/124/5/1488.short (dostęp: 23.06.2021 r.)
• Category:1926 animated films, dostępne przez: https://en.wikipedia.org/wiki/Category:1926_animated_films (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Cohen Bernard, Dai Mingjia, Yakushin Sergei, Cho Catherine, The neural basis of motion sickness, 2019, dostęp przez: https://journals.physiology.org/doi/full/10.1152/jn.00674.2018 (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Eric Todd Farrar, Animation and Music: Principles for Effective Combination, s.2, dostępne przez: http://ivizlab.sfu.ca/arya/Papers/Others/Animation%20and%20Music.pdf (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Animacja, [w:] Encyklopedia Dzieciństwa, (red.) dr Aldona Molesztak, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, dostępne przez: http://encyklopediadziecinstwa.pl/index.php/Animacja (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Douglas Pipes, [w:] Wikipedia, the free encyclopedia, Autor zbiorowy, dostępne przez: https://en.wikipedia.org/wiki/Douglas_Pipes (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: film barwny, [w:] Encyklopedia PWN, (red.) Andrzej Bukowiecki,dostępne przez:
• https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/film-barwny;3874784.html (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: film dźwiękowy, [w:] Encyklopedia PWN, (red.) Andrzej Bukowiecki, dostępne przez: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/film-dzwiekowy;3896059.html (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Joseph Bishara, [w:] Wikipedia, the free encyclopedia, Autor zbiorowy, dostępne przez: https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Bishara (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Monster House (film), [w:] Wikipedia, the free encyclopedia, Autor zbiorowy, dostępne przez: https://en.wikipedia.org/wiki/Monster_House_(film) (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Musical filmowy, [w:] Wikipedia, wolna encyklopedia, Autor zbiorowy, dostępne przez: https://pl.wikipedia.org/wiki/Musical (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Śpiewak jazzbandu, [w:] Wikipedia, wolna encyklopedia, Autor zbiorowy, dostępne przez: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Apiewak_jazzbandu (dostęp: 28.06.2021 r.)
• hasło: Winx Club – Il segreto del regno perduto, [w:] Wikipedia, l'enciclopedia libera, Autor zbiorowy, dostępne przez: https://it.wikipedia.org/wiki/Winx_Club_-_Il_segreto_del_regno_perduto (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Kacala Alexander, The story behind the 'Nanny' theme song, one of television's last real jingles, 2021, dostępne przez: https://www.today.com/popculture/story-behind-nanny-theme-song-one-television-s-last-real-t213918;  (dostęp: 28.06.2021 r.)
• List of early sound feature films (1926–1929), dostępne przez: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_early_sound_feature_films_(1926%E2%80%931929) (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Michalik Łukasz, 120 lat kina. Jak zmieniała się technologia, dzięki której oglądamy filmy?, dostępne przez:  https://gadzetomania.pl/57136,120-lat-kina-jak-zmieniala-sie-technologia-dzieki-ktorej-ogladamy-filmy;  (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Ross Care, Composing Walt Disney's Silly Symphonies with Historian Ross Care: Stalling After Mickey, 2019, dostępne przez: https://www.waltdisney.org/blog/composing-walt-disneys-silly-symphonies-historian-ross-care-stalling-after-mickey (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Rothman Lily, Why Contemporary Commentators Missed the Point With The Jazz Singer, TIME, 2014, dostęp przez: https://time.com/3457278/the-jazz-singer/ (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Silly Symphonies (1929–39), dostępne przez: https://www.waltdisney.org/education/films/silly-symphonies-1929-39 (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Subkultury, Subkultury młodzieżowe i ich rodzaje, dostępne przez: http://www.oryginalnoscpodochrona.pl  (dostęp: 23.06.2021 r.)

Filmy i multimedia:

• That's the Think, Przekaz podprogowy, 2019, dostępne przez: https://www.youtube.com/watch?v=xAImaIQtz2k&ab_channel=That%27stheThink (dostęp: 28.06.2021 r.)
• The Adventures of Prince Achmed. 1926, dostępne przez:
• https://www.youtube.com/watch?v=G_9L7r8NIBc&t=57s&ab_channel=SkwiglyOnlineAnimationMagazine (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Emile Reynaud, Pauvre Pierrot, 1892, dostępne przez:  https://www.youtube.com/watch?v=426mqlB-kAY&ab_channel=NickelOdeonsChannel (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Émile Reynaud, Un bon bock, 1892, dostępne przez:
• https://www.imdb.com/title/tt0000004/?ref_=ttpl_pl_tt (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Rick Parent, Butterflies in the Rain, 1996, dostępne przez:  https://www.youtube.com/watch?v=lVXmtckavDQ&ab_channel=cc213t (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Walt Disney, Kto wrobił królika Rogera (fragment), 1988 dostępne przez:
• https://www.youtube.com/watch?v=2bjGACO45DI&ab_channel=SebastianMoreno (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Chris Wedge, Carlos Saldanha, Roboty (fragmenty), 2005, dostępne przez: https://www.youtube.com/watch?v=hM6ItEXb_Us&ab_channel=Movieclips (dostęp: 28.06.2021 r.)
• oraz: https://www.youtube.com/watch?v=J0LNy3au40E&ab_channel=Hern%C3%A1nCamiloTob%C3%B3nSep%C3%BAlveda (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Animusic, LLC., Pipe Dreams, 2011, dostępne przez: https://www.youtube.com/watch?v=Xu-A0jqMPd8&ab_channel=ShokaLion (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Michael Alfharino, Windows Media Player Visualizations Tutorial Music, 2020, dostępne przez: https://www.youtube.com/watch?v=5OWU-XLJovs&ab_channel=MichaelAlfharino (dostęp: 28.06.2021 r.)
• MultilanguageOnline, The Nanny Multilanguage, 2011, dostępne przez:  https://www.youtube.com/watch?v=0-C0Wt2kp6w&ab_channel=MultilanguageOnline (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Imagine Dragons, Bad Liar (Lyric Video), 2019, dostępne przez:  https://www.youtube.com/watch?v=uEDhGX-UTeI&ab_channel=ImagineDragonsVEVO (dostęp: 28.06.2021 r.)
• Świętoń Adam, Wspólny śpiew jako spoiwo społeczne z perspektywy psychologii ewolucyjnej, dostępne przez: https://www.youtube.com/watch?v=XamzUMqdDDo&ab_channel=Stanis%C5%82awCzachorowski (dostęp: 28.06.2021 r.)